Zła nauka: czerpiąc wiedzę naukową z mediów

Żyjemy otoczeni nauką – ale również pseudonauką. Skoro tylko nieliczni z nas czytają prace badawcze będące źródłem informacji „naukowych” pojawiających się w środkach masowego przekazu, skąd wiemy, w które z nich wierzyć? Dlaczego nie wszystkie medialne doniesienia dotyczące nauki są wiarygodne? Celem zaprezentowanego tu ćwiczenia lekcyjnego jest uświadomienie uczniom:

• Różnicy między badaniami obserwacyjnymi a badaniami interwencyjnymi
• Dlaczego trzeba dokładnie sprawdzać doniesienia mediów dotyczące wpływu różnych aspektów diety na zdrowie
• Że decyzja o zmianie stylu życia często uzależniona jest od szeregu czynników.

Wstęp

1. Poproś uczniów, żeby wyobrazili sobie, że zdecydowali się emigrować, i że mieszkają i pracują w jednym z tych miejsc: Szwecja / wiejskie tereny Grecji / Melbourne w Australii. Pokaż uczniom zdjęcia tych miejsc^w1.
2. W małych grupach, uczniowie mają przedyskutować, w jaki sposób życie w tych różnych miejscach może się różnić, biorąc pod uwagę, np. zanieczyszczenie środowiska, dietę, opiekę zdrowotną, tempo życia, dobrobyt, formy zatrudnienia oraz klimat.
3. Wyjaśnij uczniom, że po kilku latach badaniom naukowym poddany zostaje proces marszczenia się ich skóry. Który z wymienionych wcześniej czynników mających wpływ na styl życia może wpłynąć na ilość zmarszczek? Przyjmij założenie, że możliwe jest współwystępowanie kilku czynników.

Wskazanie jednej przyczyny z wielu prowadzącej do danego rezultatu, na przykład powstawania zmarszczek, może być trudne, szczególnie, jeśli możliwe do wyboru przyczyny są ze sobą powiązane. W badaniu naukowym wprowadzamy na raz tylko jedną zmianę. Nie musi to być wcale łatwe i wtedy trzeba pomyśleć, jak wytłumaczyć ewentualne wady naszego badania, albo trzeba rozważyć przeprowadzenie innego rodzaju badania.

Ćwiczenie główne

1. Poproś uczniów, żeby wyobrazili sobie, że pracują jako badacze naukowi, i że zostali poproszeni o przeprowadzenie badania na temat wpływu spożywania oliwy z oliwek na zmniejszenie powstawania zmarszczek. Hipoteza to: „wyższe spożycie oliwy z oliwek zmniejsza powstawanie zmarszczek”.

2. Uczniowie mają zdecydować, jak przygotowywaliby takie badanie. Zwróć ich uwagę na następujące czynniki:
   • Wielkość badanych grup
   • Jak dokonać wiarygodnego pomiaru
   • Jak kontrolować zmienne.
3. Jakie mogą być problemy związane z przeprowadzeniem takiego badania?

Wyjaśnij, że istnieją dwa główne typy badań, za pomocą których naukowcy mogliby szukać odpowiedzi na postawione pytanie – badanie obserwacyjne i badanie interwencyjne. Z badaniami obserwacyjnymi mamy do czynienia wtedy, kiedy naukowcy znajdują osoby, które już wprowadziły w swoje życie daną zmianę (np. osoby, które używają oliwy z oliwek).

4. Poproś uczniów o rozważenie zalet i wad takiego rodzaju badania.
   Dodaj, że badania obserwacyjne czerpią z istniejących zachowań, więc są tanie i łatwe do przeprowadzenia. Trudne natomiast może być w nich wyodrębnienie pojedynczych zmiennych. Badane osoby mogą przecież spożywać oliwę w różnych ilościach i najpewniej różnić się od siebie jeszcze na wiele sposobów. W związku z tym stopień, w którym obecność oliwy z oliwek w diecie w znaczący sposób zapobiega powstawaniu zmarszczek może być niezwykle trudny do określenia.

Wyjaśnij, że badania interwencyjne („eksperymentalne”) to takie badania, w których naukowcy kontrolują zmienne (np. danej osobie wprowadzają do diety oliwę z oliwek, a innej nie).

5. Także tym razem poproś uczniów o rozważenie zalet i wad takiego rodzaju badania.
   Uczniowie powinni wywnioskować, że badania interwencyjne wiążą się z o wiele lepszą kontrolną zmiennych, a badane grupy mogą być równoważone w celu eliminowania innych zmiennych. Badania takie wymagają jednak większych kosztów i mogą być nieetyczne: wystarczy wyobrazić sobie analogiczne badanie, w którym spożycie oliwy z oliwek zastępuje palenie papierosów. Takie badania mogą również dłużej trwać: jeśli chcielibyśmy sprawdzić wpływ spożycia oliwy z oliwek na średnią długość życia, eksperyment należałoby rozpocząć na dzieciach i czekać do czasu, kiedy ten wpływ będzie znany, czyli prawdopodobnie jakieś 70 lat.

6. Wróć do zaproponowanych przez uczniów planów badań. Poproś o określenie ich typu.

Wyjaśnij, że w 2001 przeprowadzono szczegółowe badanie naukowe dotyczące powstawania zmarszczek wśród mieszkańców Szwecji, Grecji i Australii. Uczniowie poznają teraz jego wyniki. W zależności od wieku i zdolności uczniów, możesz skorzystać z jednego (lub więcej) z poniższych sposobów:

• Wyjaśnij ustnie, kluczowe punkty zapisując na tablicy
   
• Rozdaj uczniom kopie zredagowanych wyników (zestaw zadań nr 1można pobrać poniżej^w2)
   
• Rozdaj uczniom oryginalne kopie pracy badawczej (br Purba et al., 2001).
   

7. W grupach uczniowie mają przeanalizować wynik badania.

• Czy było to badanie obserwacyjne czy interwencyjne?
• W wyniku przeprowadzonego badania odkryto związek między składnikami diety a ilością zmarszczek, mogący wskazywać na to, że różne sposoby odżywiania powodują różny stopień marszczenia się skóry. Ale jakie inne wyjaśnienia możliwe są do zaproponowania? Czy istnieją czynniki, które mogłyby być niezależnie związane zarówno z dietą, jaki i zmarszczkami, takie jak klasa społeczna, praca na zewnątrz, opalanie, palenie, i tak dalej? (W takim wypadku, naukowcy nazwaliby te alternatywne wyjaśnienia „zmiennymi zakłócającymi”).
• Czy badanie udowodniło, że zmiana diety pomoże zachować gładką skórę?
   

8. Pracując w małych grupach, uczniowie maja napisać krótki tekst (maksymalnie 50 słów) dla lokalnej gazety, opierając się na poniższej notce.

   Redaktor gazety wyjaśnił, że potrzebny jest tekst, który w ciekawy sposób przedstawi czytelnikom, jak mogą korzystać z wakacyjnego słońca bez narażenia się na negatywne skutki promieni słonecznych. Usatysfakcjonowanie redaktora może być trudne, ponieważ źródłowa praca badawcza ma swoje wady i nie daje jasnej odpowiedzi. Teksty uczniów powinny być napisane dużą czcionką, na kartonach i powinny zostać wywieszone w sali.
    

9. Poproś uczniów, żeby ocenili na wzajem swoje prace, przyznając dwa punkty (z pięciu): jeden za to ‘jak ciekawy jest dany tekst’ drugi za to ‘jak jest rzetelny w odniesieniu do źródłowego badania naukowego’.
10. Pokaż uczniom fragment artykułu z dziennika Daily Mirror („Ochrona przed słońcem na talerzu”, zestaw zadań nr 2, do pobrania poniżej^w2), zawierający szereg wskazówek dotyczących ulepszenia diety. Poproś uczniów, żeby omówili, do jakiego stopnia wnioski przedstawione w artykule można uznać za rozsądne. Podkreśl, że nie twierdzimy tu, że oliwa z oliwek nie jest zdrowa, ale pytamy, czy wnioski artykułu są całkowicie zasadne.

     
    

    
    
    

    
    Możliwe, że niektórzy uczniowie będą zdania, że tego typu artykuły udostępniają pożyteczne informacje zaczerpnięte z suchej pracy badawczej szerszej grupie odbiorców. Inni mogą być zdania, że to nie jest takie proste, i że jeśli się chce mieć gładszą skórę w starszym wieku, trzeba robić trochę więcej niż tylko spożywać oliwę z oliwek. Jeszcze inni mogą twierdzić, że uproszczenie treści artykułu i pominięcie wszelkich zastrzeżeń w celu zwiększenia jego przystępności, spowodowało też to, że wprowadza on czytelnika w błąd.
     

11. Zwróć uwagę uczniów na streszczenie pracy badawczej, mówiące: „Badanie to pokazuje, że powstawanie zmarszczek w miejscu wystawianym na słońce u ludzi w starszym wieku, pochodzących z różnych grup etnicznych, może pozostawać pod wpływem typów spożywanych pokarmów”. Przypomnij uczniom o zmiennych zakłócających określonych wcześniej i zapytaj, w jakim stopniu zostały one dostrzeżone w napisanych przez nich tekstach albo w tekście z Daily Mirror.
     
12. W parach, uczniowie mają sporządzić listę wad i zalet badań obserwacyjnych i interwencyjnych.

Głosowanie przez podniesienie rąk – czy jeśli uczniowie zobaczyliby jutro w gazecie nagłówek „Badania naukowe dowodzą, że masło powoduje raka skóry”, uwierzyliby i natychmiast przestali jeść masło?