Ψευδείς ειδήσεις στη χημεία και πώς να τις αντιμετωπίσετε Understand article

Τι συμβαίνει με τις ετικέτες «χωρίς χημικά»; Είναι το «φυσικό» αναγκαστικά καλύτερο; Μάθετε πώς να εντοπίζετε ψευδοεπιστημονικές ειδήσεις στα μέσα ενημέρωσης.

Οι ψευδείς ειδήσεις περιλαμβάνουν τη διάδοση παραπληροφόρησης, συνήθως με στόχο τη δημιουργία σύγχυσης στο ανθρώπινο μυαλό  ή την απαξίωση ενός ατόμου ή ενός ιδρύματος. Οι ψευδείς ειδήσεις αποτελούν μεγάλη πρόκληση στις σύγχρονες κοινωνίες λόγω της ταχείας διάδοσης των πληροφοριών μέσω του διαδικτύου και των κοινωνικών δικτύων. Οι ψευδείς ειδήσεις αποτελούν  ιδιαίτερο πρόβλημα σε θέματα που σχετίζονται με την υγεία, όπου συχνά επιστρατεύεται ψευδοεπιστήμη προκειμένου να αποπροσανατολιστεί η κοινή γνώμη. Έτσι οι εξηγήσεις παρουσιάζονται ως «επιστήμη» παρόλο που δε βασίζονται σε επιστημονικά δεδομένα,όπως για παράδειγμα, η αποκαλούμενη αλκαλική δίαιτα με το ψευδές επιχείρημα ότι τα «αλκαλικά» τρόφιμα και το «ιονισμένο νερό» μπορούν να θεραπεύσουν τον καρκίνο.^[1] Ας δούμε μερικά ακόμα παραδείγματα ψευδών ειδήσεων και παραπληροφόρησης που αφορούν στη χημεία.^[2]

Ψευδείς ειδήσεις στη χημεία τροφίμων

Η τροφή είναι απαραίτητη για τη ζωή και οι περισσότεροι άνθρωποι διαθέτουν κάποιες βασικές γνώσεις σχετικά με τη χημεία των τροφίμων, για παράδειγμα, έχουν ακούσει για τα κύρια μακροθρεπτικά συστατικά: υδατάνθρακες, λίπη και πρωτεΐνες. Ωστόσο, δεν ισχύει το ίδιο για άλλες χημικές ενώσεις που υπάρχουν στα τρόφιμα και το ρόλο τους, γεγονός που τους καθιστά εύκολα θύματα ψευδοεπιστημονικών ισχυρισμών marketing.^[3] Ένας πολύ δημοφιλής τύπος ψευδών ειδήσεων που σχετίζονται με τα τρόφιμα είναι η υπερπροβολή των υγιεινών ιδιοτήτων ενός συγκεκριμένου τροφίμου ή προϊόντος, ώστε να ωθήσει τους ανθρώπους να αγοράσουν περισσότερα από αυτά.^[4] Ένα τέτοιο παράδειγμα  είναι το «ροζ αλάτι», ή αλλιώς αλάτι Ιμαλαΐων, το οποίο εξάγεται από ένα σπήλαιο στο Khewra στο Πακιστάν (στην πραγματικότητα αρκετά μακριά από τα βουνά των Ιμαλαΐων).

Η περίπτωση του ροζ αλατιού: υπερεκτιμημένες υγιεινές ιδιότητες υγείας για λόγους marketing

Οι έμποροι που προωθούν το ροζ αλάτι σε σχέση με το κοινό λευκό αλάτι ισχυρίζονται ότι έχει θετικές επιπτώσεις στην υγεία. Στην πραγματικότητα, το ροζ αλάτι αποτελείται κατά 98–99% από χλωριούχο νάτριο (NaCl), την ίδια δηλαδή χημική ένωση με το λευκό αλάτι. Το υπόλοιπο (λιγότερο από 2%) είναι ένα μείγμα δευτερευόντων ορυκτών στοιχείων, όπως το κάδμιο (Cd), ο χαλκός (Cu), το νικέλιο (Ni), ο μόλυβδος (Pb) και ο σίδηρος (Fe).^[5] Το ροζ του χρώμα οφείλεται στην παρουσία μικρών ποσοτήτων οξειδίων του σιδήρου (κοινώς γνωστά ως σκουριά).  Το ροζ αλάτι είναι τελικά πολύ παρόμοιο με το λευκό αλάτι, με κάποιες προσμίξεις που όμως δεν είναι απαραίτητα επωφελείς για την υγεία. Στην πραγματικότητα, οι προσμίξεις του τοξικού μολύβδου και του καδμίου θα μπορούσαν να κάνουν το ροζ αλάτι λιγότερο υγιεινό. Επιπλέον, η υψηλή κατανάλωση αλατιού είναι ανθυγιεινή και το αλάτι μπορεί να είναι ακόμη και θανατηφόρο σε υψηλές συγκεντρώσεις. ^[6,15]

Ιχνοστοιχεία που βρίσκονται στο ροζ αλάτι: Σίδηρος (Fe), Ψευδάργυρος (Zn), Χαλκός (Cu), Μαγγάνιο (Mn), Χρώμιο (Cr), Μόλυβδος (Pb), Κάδμιο (Cd), Νικέλιο (Ni), Κοβάλτιο (Co), Ασήμι (Ag), Αλουμίνιο (Al), Βόριο (B), Βάριο (Ba), Βισμούθιο (Bi), Γάλλιο (Ga), Ίνδιο (In), Λίθιο (Li), Στρόντιο (Sr), Τελλούριο (Te).

Το φυσικό είναι καλό, το χημικό είναι κακό;

Μια ευρέως διαδεδομένη παρανόηση στο επίκεντρο πολλών ψευδών ειδήσεων στη χημεία είναι η αντίληψη ότι η «χημεία» και τα «χημικά» συνδέονται με συνθετικές ή τεχνητές ουσίες, σε αντίθεση με τα «φυσικά» συστατικά ή προϊόντα. Από επιστημονικής πλευράς όλες οι ουσίες, είτε συνθετικές είτε φυσικές, αποτελούνται από χημικά.^[8] Η παρανόηση που θέτει το χημικό έναντι του φυσικού σχετίζεται με μια παραμορφωμένη αρνητική εικόνα της χημείας, γνωστή ως χημειοφοβία.^{[3, 9,10]} Αυτή η ιδέα βρίσκεται επίσης πίσω από την ψευδή πεποίθηση ότι τα συνθετικά χημικά είναι πιο επιβλαβή από τα φυσικά.^[11]

Στο ανθρώπινο μυαλό, η λέξη φυσικό συνδέεται με πράγματα που είναι ασφαλή και υγιεινά, ενώ οι όροι χημικό, συνθετικό και τεχνητό συνδέονται με αρνητικές ή επιβλαβείς ιδιότητες και οι ομάδες marketing το γνωρίζουν καλά αυτό! Αυτός είναι ο λόγος που πολλά προϊόντα έχουν ετικέτες «χωρίς χημικά». Ωστόσο, δεν υπάρχει τροφή ή ουσία που να μην περιέχει χημικά^. αυτή η ετικέτα είναι ψευδής πληροφόρηση!

Αν κοιτάξετε τον κατάλογο των συστατικών ενός τροφίμου (π.χ. μπισκότων), πιθανότατα θα βρείτε όρους όπως φυσικές γεύσεις ή αρώματα: αυτές οι λέξεις χρησιμοποιούνται αντί για πιο τεχνικά ονόματα, τα οποία οι άνθρωποι ενστικτωδώς συνδέουν με «άσχημα χημικά»’. Σε άλλες περιπτώσεις, τα χημικά ονόματα και οι τύποι αντικαθίστανται με πιο ουδέτερες ετικέτες, όπως οι αριθμοί Ε.^[12] Αυτές οι ετικέτες καθιερώθηκαν στην Ευρώπη για όλα τα πρόσθετα τροφίμων που εγκρίθηκαν κάποια στιγμή από την Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA). ^[13] Για παράδειγμα, το συσκευασμένο κρέας περιέχει συνήθως τα πρόσθετα E301 και E331, τα οποία ταξινομούνται ως αντιοξειδωτικά.^[12] Λόγω της χημειοφοβίας, οι χημικές ονομασίες αυτών των δύο προσθέτων (ασκορβικό νάτριο και κιτρικό νάτριο) μπορεί να ακούγονται τρομακτικές σε μη ενημερωμένους καταναλωτές. Θεωρήθηκε ότι το απλούστερο σύστημα αρίθμησης E θα βοηθούσε, αλλά στην πραγματικότητα ο όρος «αριθμοί E» χρησιμοποιείται πλέον συνήθως ως συντομογραφία για επιβλαβή πρόσθετα. Αυτό είναι ανοησία αφού ένας αριθμός Ε δε δίνει πληροφορίες για την προέλευση της χημικής ένωσης. Οι ενώσεις με αριθμούς Ε μπορεί να είναι φυσικές ή τεχνητές. Το ασκορβικό νάτριο και το κιτρικό νάτριο μπορούν να βρεθούν στη φύση ή να παραχθούν σε εργαστήριο και οι ιδιότητές τους είναι πανομοιότυπες.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι παρόλο που ορισμένες ενώσεις με αριθμό Ε είναι αβλαβείς, ορισμένες είναι αμφιλεγόμενες ή έχουν αποσυρθεί ως πρόσθετα τροφίμων στην Ευρώπη (και σε άλλες χώρες) με βάση επικαιροποιημένα στοιχεία. Το σύστημα αρίθμησης Ε δεν είναι τίποτα άλλο από ένα σύστημα ονοματοδοσίας^. Δε δίνει καμία πληροφορία για την επικινδυνότητα μιας ουσίας.

Τοξικό? Είναι θέμα δόσης

Το ευρύ κοινό συχνά παρεξηγεί τι σημαίνει τοξικότητα.^[14] Ο πιθανός κίνδυνος των χημικών, είτε φυσικών είτε συνθετικών, σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με τη συγκέντρωσή τους. Αυτό ήταν γνωστό ακόμη και στους ιστορικούς χρόνους: το 1538, ο αλχημιστής Παράκελσος έγραψε: «Τα πάντα είναι δηλητήριο, και τίποτα δεν είναι χωρίς δηλητήριο, μόνο η δοσολογία μπορεί να καταστήσει κάτι δηλητήριο» (μετάφραση από τα γερμανικά).^[14] Ουσίες που θεωρούνται ευρέως ασφαλείς, όπως η καφεΐνη, ή ακόμα και ευεργετικές ουσίες όπως οι βιταμίνες, μπορεί να είναι τοξικές εάν καταναλωθούν σε μεγάλες ποσότητες. Ακόμη και το νερό μπορεί να είναι θανατηφόρο όταν πιείτε μεγάλη ποσότητα σε σύντομο χρονικό διάστημα (ή όταν εισπνέεται!). Η ποσότητα των ουσιών είναι το κλειδί για τον προσδιορισμό της επίδρασής τους στην ανθρώπινη υγεία.

Επιπλέον, το γεγονός ότι μια ουσία υπάρχει στη φύση δεν σημαίνει ότι είναι ασφαλής. Είναι γνωστό ότι ένας μεγάλος αριθμός φυσικών τοξινών είναι θανατηφόρες ακόμη και σε πολύ χαμηλές συγκεντρώσεις. ^[15] Για παράδειγμα, πολλοί μύκητες, φυτά και βακτήρια παράγουν ενώσεις που δρουν ως φυσικά φυτοφάρμακα, μερικά εκ των οποίων είναι εξαιρετικά τοξικά και για τον άνθρωπο.

Κυκλοπροπ-2-ενο καρβοξυλικό οξύ Βρίσκεται στα μανιτάρια, όπως το Russula subnigricans. Είναι εξαιρετικά τοξικό για τον άνθρωπο και προκαλεί ταχεία αποικοδόμηση των μυών. Λίγες μπουκιές από αυτό το μανιτάρι μπορεί να αποβούν μοιραίες.
Αφλατοξίνη Β1 Παράγεται από τον μύκητα Aspergillus flavus, ο οποίος μπορεί να αναπτυχθεί σε τρόφιμα όπως τα φιστίκια και τα δημητριακά. Είναι ιδιαίτερα καρκινογόνος (μπορεί να προκαλέσει καρκίνο).
Κωνεΐνη Ένα εξαιρετικά τοξικό αλκαλοειδές που βρέθηκε στο δηλητηριώδες φυτό κώνειο (Conium maculatum), το οποίο είναι πασίγνωστο για τη δολοφονία του φιλοσόφου Σωκράτη.
Νικοτίνη Παράγεται από φυτά καπνού (είδος Nicotiana). Οι υψηλές δόσεις μπορούν επίσης να προκαλέσουν επικίνδυνη δηλητηρίαση από νικοτίνη. Παλαιότερα χρησιμοποιήθηκε ως φυσικό φυτοφάρμακο, αλλά πλέον απαγορεύεται στην ΕΕ και σε πολλές άλλες χώρες.

Πώς μπορούμε να αναγνωρίσουμε τις ψευδείς ειδήσεις που αφορούν στη Χημεία?

Οι συνέπειες της παραπληροφόρησης σε ό,τι αφορά θέματα υγείας μπορεί να αποβούν  πολύ σοβαρές. Για παράδειγμα, οι καρκινοπαθείς πιθανώς να δοκιμάσουν αναποτελεσματικές εναλλακτικές θεραπείες αντί να στραφούν σε σωτήριες ιατρικές θεραπείες,^[18] ή οι άνθρωποι μπορεί να αρνηθούν τον εμβολιασμό, οδηγώντας σε σοβαρές συνέπειες για τη δημόσια υγεία.^[19] Ο όγκος των πληροφοριών στο διαδίκτυο είναι δυνατόν να προκαλέσει σύγχυση, αλλά υπάρχουν ορισμένες στρατηγικές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την αναγνώριση ψευδών επιστημονικών ειδήσεων. Ο έλεγχος δεδομένων είναι το πρώτο βήμα. Να θυμάστε ότι ο καθένας μπορεί να μοιραστεί οτιδήποτε στο Διαδίκτυο! Εάν δεν είστε εξοικειωμένοι με το θέμα, μια καλή ιδέα είναι να δείτε εάν οι πληροφορίες μπορούν να επαληθευτούν από αξιόπιστες πηγές, όπως κρατικές υπηρεσίες υγείας, όπως τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (CDC) ή η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA) επιστημονικούς φορείς όπως η Royal Society of Chemistry (RSC) ή πανεπιστήμια ^[20] ή ερευνητικά ιδρύματα.^[21] Μια γενική προσέγγιση αντιμετώπισης των ψευδών ειδήσεων προτάθηκε από τον Mike Caueld, ειδικό στη μάθηση μέσω δικτύου (network learning), ο οποίος επινόησε τον όρο SIFT: Stop (Σταματήστε), Investigate the source (Ερευνήστε την πηγή), Find more coverage (Βρείτε επιπλέον κάλυψη), and Trace claims back to the original source (Εντοπίστε ισχυρισμούς στην αρχική πηγή).^[22] Ακολουθούν μερικές πρακτικές συμβουλές:

1. ΣΤΑΜΑΤΗΣΤΕ. Σταματήστε πριν διαβάσετε για να εξετάσετε εάν οι πηγές είναι αξιόπιστες. Μην πιστεύετε  μια ιστορία στα μέσα ενημέρωσης  αν δεν δίνονται αναφορές και πηγές.
2. ΕΡΕΥΝΗΣΤΕ ΤΗΝ ΠΗΓΗ. Ελέγξτε ποιος δημοσιεύει τις πληροφορίες (π.χ. στην ενότητα “σχετικά” του ιστότοπου). Διερωτηθείτε εάν ο συγγραφέας  έχει κάποιο κέρδος από αυτούς που πιστεύουν στο περιεχόμενο της ανάρτησης. Για παράδειγμα, είναι μέλος μιας εταιρείας  ή χρηματοδοτείται από κάποια εταιρεία που πουλά ένα προϊόν που σχετίζεται με το περιεχόμενο αυτό; Οι influencers και άλλοι δημιουργοί περιεχομένου που πληρώνονται ανάλογα με τον αριθμό των ακολούθων τους, μπορούν επίσης να επωφεληθούν από το κοινό που φέρνουν τα άρθρα «clickbait».
3. ΒΡΕΙΤΕ ΕΠΙΠΛΕΟΝ ΚΑΛΥΨΗ. Ακολουθήστε τυχόν παρεχόμενες παραπομπές και συνδέσμους και βεβαιωθείτε ότι είναι αυθεντικές και υποστηρίζουν πραγματικά τους ισχυρισμούς που έγιναν. Προσπαθήστε να βρείτε διαφορετικές πηγές για την ίδια ιστορία και ελέγξτε αν οι ερμηνείες διαφέρουν.
4. ΕΝΤΟΠΙΣΤΕ ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΥΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΚΗ ΠΗΓΗ. Μερικές φορές οι αναφορές είναι ξεπερασμένες ή περιέχουν απορριφθέντες ισχυρισμούς. Εάν οι αναφορές είναι επιστημονικές εργασίες και δεν έχετε πρόσβαση σε αυτές, αναζητήστε τους συγγραφείς και τα ινστιτούτα τους. Βεβαιωθείτε επίσης ότι η εργασία βρίσκεται σε έγκυρο περιοδικό με κριτές.

Αυτά τα βήματα δεν μπορούν να σας πουν με ακρίβεια 100% εάν ένα άρθρο ή μια ανάρτηση περιέχει ψευδείς ειδήσεις, αλλά οι πιθανότητές σας να εξαπατηθείτε θα μειωθούν σημαντικά.

Download

Download this article as a PDF