Κακή επιστήμη: μαθαίνοντας από την επιστήμη στα μέσα μαζικής ενημέρωσης

Η επιστήμη είναι παντού τριγύρω μας – το ίδιο όμως είναι και η ψευδοεπιστήμη. Λίγοι από εμάς διαβάζουν τις πρωτότυπες ερευνητικές εργασίες που υπάρχουν πίσω από κάθε ‘επιστημονική’ ιστορία, και έτσι πως μπορούμε να γνωρίζουμε τι να πιστέψουμε; Και γιατί δεν είναι αξιόπιστες όλες οι ιστορίες για την επιστήμη στα μέσα μαζικής ενημέρωσης; Αυτή η σχολική δραστηριότητα έχει σαν σκοπό να διδάξει στου μαθητές:

• Την διαφορά ανάμεσα στις παρατηρητικές και παρεμβατικές μελέτες
• Γιατί πρέπει να εξετάζουμε προσεκτικά τις αναφορές των μέσων ενημέρωσης σχετικά με τα αποτελέσματα για την υγεία και τις διαφορετικές απόψεις για την διατροφή
• Ότι η απόφαση να αλλάξουμε τον τρόπο ζωής συχνά εξαρτάται από μια σειρά παραγόντων.

Εισαγωγή

1. Ζητήστε από τους μαθητές να φανταστούν ότι έχουν αποφασίσει να μεταναστεύσουν. Πρόκειται να ζήσουν και να δουλέψουν σε μία από τις παρακάτω περιοχές: Σουηδία/ αγροτική Ελλάδα / Μελβούρνη, Αυστραλία. Δείξτε στους μαθητές εικόνες από αυτές τις περιοχές^w1.
2. Σε μικρές ομάδες, θα πρέπει να συζητήσουν για όλα τα πράγματα που μπορεί να είναι διαφορετικά ζώντας σε αυτές τις καταστάσεις, όπως η ρύπανση, η διατροφή, το σύστημα υγείας, ο ρυθμός της ζωής, η ευημερία, τα είδη των επαγγελμάτων, και το κλίμα.
3. Εξηγήστε ότι μετά από αρκετά χρόνια, το ρυτίδιασμα του δέρματος θα μετριέται, αρκετά επιστημονικά. Ποιος από τους παράγοντας που έχουν προσδιορίσει μπορεί να επηρεάσει τον αριθμό των ρυτίδων; Υποστηρίξτε ότι μπορεί να υπάρχουν διάφορες αιτίες.

Είναι συχνά δύσκολο να καθορίσεις ποια από πολλές πιθανές αιτίες προκάλεσε το συγκεκριμένο αποτέλεσμα, όπως το ρυτίδιασμα του δέρματος, ειδικά αν μερικές από τις πιθανές αιτίες είναι αλληλένδετες. Σε μία επιστημονική μελέτη προσπαθούμε να αλλάξουμε μόνο ένα πράγμα κάθε φορά. Αυτό μπορεί μερικές φορές να είναι δύσκολο, και πρέπει να σκεφτούμε έναν τρόπο να συνυπολογίσουμε αυτό το μειονέκτημα, η να σκεφτούμε να διεξάγουμε ένα διαφορετικό είδος μελέτης.

Η κύρια δραστηριότητα

1. Ζητείστε από τους μαθητές να φανταστούν ότι δουλεύουν σαν επιστήμονες και ότι τους έχει ζητηθεί να διεξάγουν έρευνα στην χρήση του ελαιόλαδου στην διατροφή των ανθρώπων ως έναν τρόπο για να μειώσουν το ρυτίδιασμα του δέρματος.

2. Ζητείστε από τους μαθητές να αποφασίσουν πως θα μπορούσαν να συστήσουν μια τέτοια έρευνα. Κάντε τους να σκεφτούν για παράγοντες όπως:
   • Το μέγεθος των ομάδων
   • Πως να το κάνετε μια δίκαια δοκιμασία
   • Πως να ελέγχετε τις μεταβλητές
3. Τι προβλήματα υπάρχουν με την διεξαγωγή μιας τέτοιας έρευνας;

Εξηγήστε ότι υπάρχουν δύο είδη μελέτης που οι επιστήμονες θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν για να απαντήσουν σε αυτή την ερώτηση, μία παρατηρητική μελέτη και μία παρεμβατική μελέτη. Παρατηρητικές μελέτες έχουμε όταν οι επιστήμονες βρίσκουν ανθρώπους που έχουν ήδη φέρει στην ζωή τους την αλλαγή που μελετούν (π.χ. ποιος χρησιμοποιούσε ελαιόλαδο στην διατροφή του και ποιος όχι;).

4. 
   
   

   
   Ζητείστε από τους μαθητές να λάβουν υπ’ όψιν τους τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα αυτού του είδους μελέτης.
   Συνάγετε ότι οι παρατηρητικές μελέτες χρησιμοποιούν υπάρχουσες συμπεριφορές, και έτσι είναι φτηνές και εύκολο να τις κάνουν, αλλά μπορεί να αγωνιστούν πολύ για να απομονώσουν τις μεταβλητές. Οι άνθρωποι στην ομάδα μελέτης μπορεί κάλλιστα να χρησιμοποιούν διαφορετικές ποσότητες ελαιόλαδου στην διατροφή τους, αλλά θα υπάρχουν σχεδόν σίγουρα και πολλές άλλες διαφορές. Έτσι, μπορεί να αποδειχτεί εξαιρετικά δύσκολο να προσδιορίσουν με σαφήνεια τον βαθμό στον οποίον η παρουσία του ελαιόλαδου είναι ο βασικός παράγοντας στην πρόληψη του ρυτιδιάσματος του δέρματος.

Εξηγείστε ότι παρεμβατικές μελέτες (‘δοκιμές/πειράματα’) έχουμε όταν οι επιστήμονες ελέγχουν τις μεταβλητές (π.χ. εσύ θα χρησιμοποιήσεις ελαιόλαδο στην διατροφή σου, αλλά αυτός όχι).

5. Ξανά, ρωτήστε τους μαθητές ποια πιστεύουν ότι είναι τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα αυτού του είδους μελέτης.
   Στις ιδέες θα πρέπει να συμπεριλαμβάνεται και το ότι οι παρεμβατικές μελέτες συνεπάγονται έναν καλύτερο έλεγχο των μεταβλητών και οι ομάδες μπορούν να εξισορροπιστούν για να εξαλειφτούν άλλες μεταβλητές. Όμως, είναι πιο ακριβές για να γίνουν και μπορεί να μην είναι συνεπείς με την επιστημονική συνήθεια (όχι τελείως ηθικές): φανταστείτε να κάνετε έρευνα για το κάπνισμα με αυτόν τον τρόπο. Μπορεί επίσης να διαρκέσουν περισσότερο: αν θέλετε να εξετάσετε την επίδραση της δια βίου χρήσης ελαιόλαδου στον μέσο όρο ζωής, θα έπρεπε να ξεκινήσετε το πείραμά σας με παιδιά, αλλά να περιμένετε ίσως και 70 χρόνια μέχρι να έχετε την απάντησή σας.

6. Επανέλθετε στις έρευνες που προτάθηκαν από τους μαθητές, και ζητήστε τους να προσδιορίσουν ποιο είδος έρευνας χρησιμοποίησαν.

Εξηγήστε ότι το 2001 διεξάγει μία λεπτομερής επιστημονική μελέτη για το ρυτίδιασμα του δέρματος σε ανθρώπους που ζούσαν στην Σουηδία, Ελλάδα και Αυστραλία, και ότι θα μοιραστείτε μαζί τους τα πορίσματα. Ανάλογα με την ηλικία και την δυνατότητα των μαθητών, μπορείτε να το κάνετε αυτό με έναν (η περισσότερους) από τρεις τρόπους:

• Εξηγείστε τα προφορικά, γράφοντας τα βασικά σημεία στον πίνακα
   
• Δώστε στους μαθητές αντίγραφα των γραπτών αποτελεσμάτων (φύλλο εργασίας μαθητού 1 το οποίο μπορείτε επίσης να κατεβάσετε παρακάτω^w2)
   
• Δώστε στους μαθητές αντίγραφα του της πρωτότυπης ερευνητικής εργασίας (br Purba et al., 2001).
   

7. Ζητήστε από τους μαθητές να δουλέψουν σε ομάδες και διερευνήστε τι έδειξε η έρευνα.

• Ήταν μία παρατηρητική η παρεμβατική μελέτη;
• Η μελέτη βρήκε μία σχέση ανάμεσα στα χαρακτηριστικά της διατροφής των ανθρώπων και το πόσο ρυτίδιασμα είχαν. Αυτό μπορεί να συμβαίνει επειδή οι διαφορετικές διατροφές μπορεί να προκαλέσουν ρυτίδες σε διαφορετικούς βαθμούς. Αλλά ποιες εναλλακτικές εξηγήσεις υπάρχουν; Υπάρχουν παράγοντες που θα μπορούσαν ανεξάρτητα να έχουν σχέση και με την διατροφή και τις ρυτίδες, όπως η κοινωνική τάξη, δουλειά στο ύπαιθρο, έκθεση στο φως του ήλιου, το κάπνισμα, κ.λ.π.; (Σε αυτή την περίπτωση, οι επιστήμονες θα αποκαλούσαν αυτές τις εναλλακτικές εξηγήσεις ‘συγχυτικές μεταβλητές’.)
• Απέδειξε η μελέτη ότι η αλλαγή της διατροφής σου σε βοηθά να αποκτήσεις λιγότερες ρυτίδες;
   

8. Ζήτησε από τους μαθητές να δουλέψουν σε μικρές ομάδες. Κάθε ομάδα πρέπει να γράψει ένα μικρό κείμενο (όχι περισσότερο από 50 λέξεις) για μια τοπική εφημερίδα χρησιμοποιώντας σαν βάση αυτή την αναφορά.

     Ο εκδότης έχει ξεκαθαρίσει ότι θέλουν κάτι ελκυστικό που να αφορά το πώς οι αναγνώστες μπορούν να απολαύσουν το καλοκαίρι χωρίς να προσβληθούν από αυτό. Το να κρατήσεις τον εκδότη ευχαριστημένο μπορεί να αποδειχθεί δύσκολο γιατί η έρευνα έχει αδυναμίες και δεν δίνει μία σαφή απάντηση. Τα κομμάτια του κειμένου θα πρέπει να γραφτούν με μεγάλα γράμματα σε χρωματιστό χαρτί κατασκευών και να εκτεθούν γύρω στην αίθουσα
    

9. Ζητήστε από τους μαθητές να αξιολογήσουν ο ένας την δουλειά του άλλου και δώστε σε κάθε κείμενο δύο βαθμούς (με μέγιστο βαθμό το πέντε): έναν βαθμό για ‘το πόσο ελκυστικό είναι’ και τον άλλο για το ‘πόσο ακριβές είναι’.
10. Δείξτε στους μαθητές το απόσπασμα από την Daily Mirror (‘Προστασία από τον Ήλιο στο πιάτο’, φύλλο εργασίας μαθητού 2, το οποίο μπορείτε να το κατεβάσετε και παρακάτω^w2), το οποίο είναι μέρος ενός μεγαλύτερου άρθρου με μια σειρά από χρήσιμες πληροφορίες για να βελτιώσετε την διατροφή. Ζητήστε από τους μαθητές να συζητήσουν για τον βαθμό στην οποίο είναι λογικό το συμπέρασμα του άρθρου. Τονίστε ότι δεν λέμε ότι το ελαιόλαδο δεν σας κάνει καλό, αλλά ρωτάμε αν αυτό το συμπέρασμα είναι απολύτως δικαιολογημένο.

     
    

    
    
    

    
    Μερικοί μαθητές μπορεί να νομίζουν ότι οι ειδήσεις κάνουν προσιτή σε ένα ευρύ κοινό την καλή συμβουλή που προέρχεται από μια μάλλον στεγνή ερευνητική εργασία. Άλλοι μπορεί να αισθάνονται ότι δεν είναι τόσο απλό, και αν θέλεις πιο λείο δέρμα στα γηρατειά σου θα πρέπει να κάνεις κάτι περισσότερο από το να καταναλώνεις ελαιόλαδο. Μερικοί μπορεί να αισθάνονται ότι απλοποιώντας την ιστορία για να την κάνεις πιο προσιτή, και παραλείποντας τις προειδοποιήσεις, την έχει κάνει επίσης παραπλανητική.
     
11. Επιστήσετε την προσοχή στην περίληψη της ερευνητικής εργασίας, που έλεγε ότι “Αυτή η μελέτη δείχνει ότι το ρυτίδιασμα του δέρματος σε ηλικιωμένους ανθρώπους με διάφορες εθνικότητες σε μία περιοχή με ηλιοφάνεια μπορεί να επηρεαστεί από τα είδη των τροφίμων που καταναλώνονται.” Υπενθυμίστε στους μαθητές τις συγχυτικές μεταβλητές που προσδιόρισαν νωρίτερα στο μάθημα και ρωτήστε τους σε ποιο βαθμό είτε η δική τους αναφορά είτε αυτή από την Daily Mirror τις αναγνώρισαν.
     
12. Ζητήστε από τους μαθητές να δουλέψουν σε ζευγάρια και να κάνουν μια λίστα με τα υπέρ και τα κατά της παρατηρητικής και παρεμβατικής μελέτης.

Κάντε μια ψηφοφορία με ανάταση των χεριών – για το αν οι μαθητές έβλεπαν αύριο στην εφημερίδα τον τίτλο, ‘Επιστημονική μελέτη δείχνει ότι το βούτυρο προκαλεί καρκίνο του δέρματος’, θα σταματούσαν αμέσως να τρώνε βούτυρο;