Tłumaczenie: Katarzyna Mleczko-Sanecka.
Fred Engelbrecht i Thomas Wendt z Laboratorium Szkoleniowego ExploHeidelberg opisują doświadczenia związane z detekcją cukrów, ukazując tym samym problemy, którym chorzy na cukrzycę muszą stawiać czoła każdego dnia.
Glukoza, będąca cukrem prostym, stanowi najważniejsze źródło energii dla wszystkich organizmów eukariotycznych i wykorzystywana jest przez komórki zarówno w oddychaniu tlenowym jak i beztlenowym. Jest ona również prekursorem w procesie syntezy białek, a także w metabolizmie tłuszczów. Glukoza jest zatem jedną z kluczowych molekuł w wielu szlakach metabolicznych i w związku z tym jej stężenie we krwi musi być ściśle regulowane na drodze hormonalnej przez insulinę i glukagon.
Cukrzyca (łac. diabetes mellitus) to schorzenie charakteryzujące się zaburzeniem metabolizmu glukozy, objawiające się wysokim poziomem cukru we krwi (hyperglikemią). Przyczyną choroby jest brak lub niedobór insuliny bądź oporność komórek na jej działanie. W przypadku insulinooporności również wydzielanie hormonu jest przeważnie zaburzone, co nie pozwala przezwyciężyć niewrażliwości tkanek.
Wyróżniamy dwie główne formy cukrzycy: typu pierwszego i typu drugiego. Chociaż schorzenia te mają różne przyczyny, w obu przypadkach u osób chorych komórki beta trzustki nie produkują wystarczających ilości insuliny, aby zapobiec hyperglikemii.
Cukrzyca typu pierwszego stanowi około 10% wszystkich przypadków cukrzycy w Europie i charakteryzuje się utratą komórek beta trzustki, zwykle na drodze reakcji autoimmunologicznej. Z racji tego, że choroba ta rozwija się już u osób w młodym wieku, często nazywana jest cukrzycą młodzieńczą. Jest to również najcięższa postać choroby, ponieważ niedostępna jest skuteczna metoda jej leczenia. Schorzenie to wymusza na pacjentach odpowiednie dostosowanie stylu życia, poprzez poprawę diety, regularne wykonywanie ćwiczeń fizycznych oraz ciągłą kontrolę poziomu cukru. Ponadto, chorzy muszą otrzymywać podskórne zastrzyki lub przyjmować insulinę do krwiobiegu za pomocą specjalnej pompy, aby zapobiec śpiączce, a nawet śmierci.
Cukrzyca typu drugiego spowodowana jest opornością lub zmniejszoną wrażliwością tkanek na działanie insuliny, czemu zwykle towarzyszy niedostateczne wydzielanie hormonu. W większości przypadków obniżona odpowiedź tkanek na insulinę związana jest z zaburzoną aktywnością receptorów insulinowych na komórkach docelowych. W konsekwencji, aby utrzymać prawidłowe stężenie cukru we krwi, zapotrzebowanie na insulinę w całym organizmie jest nadmiernie podwyższone. Choroba rozwija się, gdy komórki beta trzustki nie są w stanie sprostać wymaganiom ze strony tkanek. Cukrzyca typu drugiego, zwana również cukrzycą dorosłych, przeważnie pojawia się u osób w wieku powyżej 30 lat. Bardzo często powiązana jest z otyłością i małą ilością ruchu. W związku z tym zdrowszy tryb życia może przyczynić się do poprawy stanu zdrowia pacjentów, a nawet do ich całkowitego wyleczenia. Aby dowiedzieć się więcej o cukrzycy, można sięgnąć po artykuł zamieszczony w pierwszym numerze Science in School, Dugi (2006) K. “Cukrzyca”.
Ludzie dotknięci każdym z typów cukrzycy muszą nauczyć się, jak na co dzień żyć z jej objawami, takimi jak częste oddawanie moczu, zwiększone pragnienie i, co za tym idzie, przyjmowanie płynów. Ponieważ stosunkowo duża liczba dzieci cierpi na cukrzycę, tak ważne jest, aby w szkołach już we wczesnym wieku uczniowie mogli uzyskać wiadomości na temat tego schorzenia. Osoby dotknięte cukrzycą muszą dowiedzieć się jak zminimalizować objawy choroby albo nawet zapobiec jej rozwojowi poprzez odpowiednią dietę i większą ilość ruchu. Zdrowe dzieci powinny natomiast zrozumieć sytuację i potrzeby kolegów cierpiących na cukrzycę.
W tym artykule opisujemy serię doświadczeń umożliwiających uczniom wykrywanie węglowodanów. Pierwsza część doświadczeń pozwoli stwierdzić, czy dany roztwór zawiera skrobię, białka czy cukry prostsze jak glukozę, laktozę czy sacharozę. Gdy już roztwory z cukrami zostaną zidentyfikowane, dalsze doświadczenia, wykorzystujące reakcję enzymatyczną, pomogą rozróżnić, w których próbkach obecna jest laktoza, a w których glukoza. Na tej samej zasadzie jak przedstawione poniżej doświadczenia działają testy medyczne, oznaczające poziom glukozy we krwi, stosowane w diagnostyce cukrzycy. Te same reakcje wykorzystuje się również do pomiaru zawartości glukozy i laktozy w produktach spożywczych, jak soki owocowe, mleko czy nabiał. Opisane doświadczenia pozwolą zatem uczniom zrozumieć w jaki sposób monitoruje się poziom cukrów u osób dotkniętych cukrzycą.
Uczniowie otrzymują pięć próbek, podpisanych od A do E, które zawierają skrobię, białko (bydlęcą albuminę), cukier prosty glukozę i dwucukry: laktozę lub sacharozę. Wszystkie roztwory należy przygotować w stężeniach 0,1% w wodzie. Dodatkowo można również wykorzystać próbki bezbarwnych napojów energetyzujących zawierających glukozę (np. Powerade®-Lemon). Używając opisanych niżej odczynników uczniowie powinni być w stanie określić, w których próbkach obecne są cukry, skrobia czy białka.
Dla klasy liczącej 30 uczniów, pracujących w parach, potrzebne będą następujące roztwory:
Roztwory zawierające cukry redukujące jak fruktoza, glukoza czy laktoza powinny dać barwę czerwoną, z wytrącaniem czerwonego osadu (rozpuszczalne jony miedzi (II) są redukowane do nierozpuszczalnych tlenków miedzi (I)). W roztworach sacharozy czy skrobi nie powinna następować zmiana koloru, a próbki zawierające białko powinny przybrać barwę jasnofioletową.
Płyn Lugola jest wskaźnikiem obecności skrobi. W wyniku oddziaływanie ze zwiniętą strukturą wielocukru barwnik ten daje ciemnoniebieską barwę. Nie wchodzi on natomiast w reakcję z cukrami prostymi, jak glukoza czy z dwucukrami (jak laktoza lub sacharoza).
Test na obecność białek oparty jest na metodzie Bradford, wykorzystującej zmianę koloru barwnika Coomassie Brilliant w wyniku wiązanie do łańcucha białkowego.
W obecności białek roztwór przybiera barwę niebieską (intensywność koloru może być zmierzona za pomocą spektrofotometru przy długości fali 595 nm). W przypadku próbek zawierających cukry lub skrobię nie powinniśmy zaobserwować żadnej zmiany koloru.
Test na obecność białek z firmy Biorad zawiera metanol i kwas fosforowy, więc powinien być używany z zachowaniem środków ostrożności.
Fehling's reaction | Lugol's reaction | Protein assay | Compound | |
---|---|---|---|---|
Roztwór A | Czerwony osad | Barwa brązowa | Barwa brązowa | Cukier redukujący |
Roztwór B | Niebieski roztwór | Barwa ciemnoniebieska | Barwa brązowa | Skrobia |
Roztwór C | Czerwony osad | Barwa brązowa | Barwa brązowa | Cukier redukujący |
Roztwór D | Fioletowy roztwó | Barwa brązowa |
Brown |
Białko |
Roztwór E | Niebieski roztwór | Barwa brązowa |
Brown |
Sacharoza |
Roztwór B daje pozytywny wynik w reakcji z płynem Lugola, co wskazuje na obecność skrobi. Roztwór D reaguje barwnie z odczynnikiem Bradford, a więc jest to roztwór białka. W obecności odczynnika Fehlinga w roztworach A i C obserwujemy wytrącanie czerwonego osadu, co pozwala stwierdzić obecność cukrów redukujących, glukozy lub laktozy (choć na tym etapie nie potrafimy rozróżnić tych roztworów). W ostatnim roztworze E nie następuje żadna reakcja, a więc wnioskujemy, że zawiera on sacharozę.
W drugim doświadczeniu ponownie zbadamy roztwory A i C, aby określić, który z nich zawiera glukozę, a który laktozę. Do tego celu użyjemy komercyjnie dostępnego testu EnzyPlus EZS 962+ lactose/D-glucose, który może być zakupiony od firmy BioControlw2. Procedura naszego doświadczenia będzie bardzo podobna do tej, która wykorzystywana jest rutynowo do pomiaru poziomu glukozy we krwi u pacjentów chorych na cukrzycę. Standardowy protokół, według którego stosuje się test EnzyPlus został przez nas tak zmodyfikowany i przeskalowany, aby możliwe było wykonanie większej ilości doświadczeń. Jeden test EnzyPlus powinien więc wystarczyć dla około 20 par uczniów.
Zasada działania testu jest następująca (patrz rysunek poniżej):
Jak przeprowadzić reakcję:
Uwaga: Od tego momentu już wszystkie 4 probówki będą traktowane identycznie.
Pierwszy pomiar (OD340) | Drugi pomiar (OD340) | Wynik | |
---|---|---|---|
Próbka A+ | 0.09 | 2.43 | Glukoza |
Próbka- | 0.09 | 2.37 | Glukoza |
Próbka C+ | 0.10 | 1.43 | Lactose |
Próbka C- | 0.09 | 0.10 | Laktoza |
Przy pierwszym pomiarze absorbancji wszystkie próbki powinny dać niski odczyt, wskazując na brak obecności NADPH. Drugi pomiar (po dodaniu enzymów), powinien pomóc rozróżnić roztwory A i C. Ponieważ roztwór A daje pozytywny wynik niezależnie od obecności β-galaktozydazy, możemy wyciągnąć wniosek, że zawiera on glukozę. W przypadku próbki C obserwujemy natomiast, że wzrost absrobancji nastąpił jedynie po dodaniu β-galaktozydazy, co wskazuje na obecność laktozy.
Podczas opisanych ćwiczeń praktycznych uczestnicy mają okazję zdobyć wiadomości na temat cukrzycy, a także dowiedzieć się, jakim problemom chorzy na cukrzycę muszą stawiać czoła. Pacjenci dotknięci tym schorzeniem monitorują swój poziom glukozy we krwi używając testów paskowych, działających na tej samej zasadzie jak reakcje przedstawione w Doświadczeniu 2. Przeprowadzanie opisanych eksperymentów może pomóc uświadamiać uczniom, na czym polega cukrzyca, jak można ją zwalczać i zapobiegać jej poprzez poprawę stylu życia.
Doświadczenia przedstawione w tym artykule mogą być bezpiecznie przeprowadzone w szkolnych laboratoriach, jako że używane w nich odczynniki nie są zaliczane do niebezpiecznych (zgodnie z europejskimi przepisami o materiałach niebezpiecznych). Stężenia azydku sodu w odczynnikach są również niższe niż te uznawane za toksyczne.
The ExploHeidelbergw3 to nieoficjalne i interaktywne centrum edukacji naukowej. W jego skład wchodzą trzy różne części: interaktywna wystawa, laboratorium multimedialne oraz program zajęć praktycznych, czyli tak zwane laboratorium szkoleniowe.
Na wystawie interaktywnej odwiedzający mają okazję zaobserwować i doświadczyć różnych zjawisk optycznych, akustycznych i mechanicznych. Koncepcja oraz projekt wystawy powstał w ścisłej współpracy z Uniwersytetem Pedagogicznym w Heidelberguw4. Nauczyciele stażyści jak również pracownicy zakładu fizyki pełnią rolę przewodników, a ponadto projektują i opracowują eksponaty, przygotowują warsztaty, organizują szkolenia dla nauczycieli a także projekty badawcze.
Całodzienne zajęcia praktyczne w ramach laboratorium szkoleniowego oferują nauczycielom szkół ponadpodstawowych możliwość przeprowadzenia doświadczeń biotechnologicznych niemożliwych do wykonania w salach klasowych
Laboratorium multimedialne składające się z 12 komputerowych stanowisk pracy, posiadające instalacje umożliwiające publikowanie w internecie a także sprzęt do wideo-obrazowania dopełnia centrum edukacyjne ExploHeidelberg.
Wystawa interaktywna oraz laboratorium multimedialne otwarte są codziennie dla szerokiej publiki i mają na celu zainteresowanie zwiedzających naukami przyrodniczymi. Laboratorium szkoleniowe umożliwia natomiast uczniom i studentom, jak również nauczycielom i stażystom udział w specjalnych kursach, związanych z programami nauczania, dającymi wgląd w nowoczesne techniki biotechnologiczne. Uczestnicy mogą wybrać zajęcia jednodniowe, podczas których poznają podstawowe metody pracy z DNA czy białkami lub specjalistyczne tygodniowe kursy, które pozwolą im zetknąć się z bardziej zaawansowanymi technikami, zwykle ujętymi nauczaniem dopiero na poziomie uniwersyteckim.