Πίσω από το φάσμα του αυτισμού

Η πρώτη φορά που συνάντησα τον αυτισμό ήταν το καλοκαίρι του 2004, όταν εργαζόμουν σε μία παιδική κατασκήνωση ως σύμβουλος. Εκείνη τη χρονιά ένα αγόρι ξεχώριζε. Το όνομά του ήταν Πήτερ, αλλά όλοι τον φώναζαν «ο καθηγητής». Ο Πήτερ ήξερα πολλά και διάβαζε πολύ· στους άλλους έμοιαζε με διάνοια. Ωστόσο, δυσκολευόταν να κάνει φίλους κι έπαιζε, κυρίως, μόνος του.

Το προσωπικό άρχισε να ανησυχεί όταν παρατήρησαν ότι ο Πήτερ δεν γέλαγε με τα αστεία, απέφευγε την οπτική επαφή και εκνευριζόταν όταν δεν μπορούσε να καθήσει στην ίδια θέση πάντα. Ο διευθυντής της κατασκήνωσης πίστευε ότι ο Πήτερ έχει αυτισμό. Οι γονείς του τότε παραδέχτηκαν ότι είχε διαγνωστεί με σύνδρομο Asperger, αλλά δεν το είχαν αναφέρει γιατί ο Πήτερ ήθελα πολύ να έρθει στην κατασκήνωση. «Ο καθηγητής» κατάφερε να μείνει μέχρι και το τέλος της κατασκήνωσης και όλοι μάθαμε πολλά από αυτόν.

Το σύνδρομο Asperger είναι μία από μία ομάδα παρόμοιων διαταραχών

Η εμπειρία μου με τον Πήτερ με έκανε να θέλω να καταλάβω και να ερευνήσω τη βιολογική βάση του συνδρόμου Asperger. Είναι μία από τις τρεις διαταραχές με παρόμοια, αλλά διακριτά, συμπτώματα (βλέπε πλαίσιο για τις διαταραχές του φάσματος τους αυτισμού), που είναι ταξινομημένες ως διαταραχές του φάσματος του αυτισμού (ΔΦΑ). Οι ΔΦΑ ξεκινάνε σε μικρή ηλικία και συνεχίζουν σε όλη την ενήλικη ζωή. Υπάρχουν περιπτώσεις που άτομα δεν γνωρίζουν ότι πάσχουν από ΔΦΑ. Η έλλειψη οπτικής επαφής και η δυσκολία διατήρησης σχέσεων συνοδευόμενες από μαθησιακές δυσκολίες είναι συχνά συμπτώματα (εικόνα 1). Μπορεί να είναι δύσκολο για τους πάσχοντες να ενταχθούν στην κοινωνία ή να ζήσουν ανεξάρτητα.

Οι διαταραχές του φάσματος του αυτισμού

Οι διαταραχές του φάσματος του αυτισμού (ΔΦΑ) ορίζονται από συγκεκριμένες επικοινωνιακές, κοινωνικές και συμπεριφορικές δυσκολίες (εικόνα 1). Οι ΔΦΑ αποτελούν ένα φάσμα γιατί το κάθε άτομο βιώνει τα συμπτώματα διαφορετικά, και με ποικίλους βαθμούς σοβαρότητας. Υπάρχουν τρεις υπό-τύποι του συνδρόμου Asperger, της πρώιμης παιδικής ηλικίας (ή κλασικός) αυτισμός και διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές που δεν προσδιορίζονται αλλιώς (ΔΑΔ-ΔΠΑ) – με ποικίλα συμπτώματα και βαθμούς σοβαρότητας (εικόνα 2 και πίνακας 1).

Πίνακας 1: Διαφορές ανάμεσα στους τρεις υπό-τύπους των διαταραχών τους φάσματος τους αυτισμού

	Αυτισμός πρώιμης παιδικής ηλικίας (ή κλασσικός)	Σύνδρομο Asperger	ΔΑΔ-ΔΠΑ
Έναρξη	Πρώιμη παιδική ηλικία	Συνήθως αργότερη έναρξη	Μη συγκεκριμένο
Κοινωνικό επίπεδο	Έχει υποστεί βλάβη	Έχει υποστεί βλάβη	Τουλάχιστον δύο από τα τρία έχουν επηρεαστεί
Γλωσσικό επίπεδο	Έχει υποστεί βλάβη	Δεν έχει υποστεί βλάβη
Συμπεριφορικό επίπεδο	Έχει υποστεί βλάβη	Έχει υποστεί βλάβη
IQ (Βαθμός ευφυΐας)	Υψηλή λειτουργικότητα: ψ· χαμηλή λειτουργικότητα: IQ <70	IQ > 70	IQ > 35

Οι ΔΦΑ οφείλονται τόσος γενετικές όσο και περιβαλλοντικές αιτίες

Η επικράτηση των ΔΦΑ στο γενικό πληθυσμό υπολογίζεται περίπου στο 1% με αυξανόμενο ρυθμό, κυρίως εξαιτίας της αυξημένης ευαισθητοποίησης και της ευρύτερης διάγνωσης. Υπολογίζεται ότι έως και το 80% των ΔΦΑ έχει γενετική βάση  (βλέπε πλαίσιο κληρονομικότητας ΔΦΑ). Οι γενετιστές πιστεύουν ότι οι ΔΦΑ οφείλονται σε ένα συνδυασμό διαφορετικών παραλλαγών σε διάφορα γονίδια, και όχι σε μία μόνο μετάλλαξη ή παραλλαγή του γονιδίου.

Εάν το 80% των ΔΦΑ είναι γενετικής προέλευσης, το υπόλοιπο 20% θα πρέπει να εξηγηθεί από περιβαλλοντικούς παράγοντες. Μόνο λίγοι περιβαλλοντικοί παράγοντες έχει αποδειχθεί ότι αυξάνουν την πιθανότητα εμφάνισης ΔΦΑ, συμπεριλαμβανομένης της ηλικίας των γονιών και της λοίμωξης από ερυθρά κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Παρά την μεγάλη και τρομοκρατική δημοσιότητα στο Ηνωμένο Βασίλειο, δεν υπάρχουν στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι τα εμβόλια αναπτύσσουν ΔΦΑ^{w1, w2}.

Ένα άλλος παράγοντας κινδύνου είναι το φύλο: τα αγόρια έχουν περισσότερες πιθανότητες να διαγνωστούν με ΔΦΑ από ότι τα κορίτσια. Ίσως κάποια παράγοντες κινδύνου να κρύβονται στο Χ χρωμόσωμα (από το οποίο τα αγόρια έχουν μόνο ένα αντίγραφο, που σημαίνει ότι δεν έχουν ένα δεύτερο υγιές χρωμόσωμα να αντισταθμίσει την κατάσταση) ή σε γονίδια που ενεργοποιούνται κατά τη διάρκεια της αρσενικής ανάπτυξης.

Κάποιες από τις διαταραχές, όπως το σύνδρομο του εύθραυστου Χ έχουν παρόμοια συμπτώματα με τις ΔΦΑ: περίπου το 50% των ατόμων με εύθραυστο Χ έχουν συμπτώματα που θυμίζουν αυτισμό. Οι ασθενείς με εύθραυστο Χ έχουν μία μετάλλαξη στο FMR1 γονίδιο που αλλάζει μία σημαντική πρωτεΐνη για τη φυσιολογική λειτουργία τους εγκεφάλου.

Σύνδεση των ΔΦΑ με τη συναπτική πλαστικότητα

Η γενετική έρευνα στις ΔΦΑ εστιάζει στον εντοπισμό των παραλλαγών που συνδέονται με τις ΔΦΑ. Ερευνητές καταγράφουν τους γονότυπους των πασχόντων από ΔΦΑ και των γονιών τους για να προσδιορίσουν τα κληρονομικά πρότυπα ιδιαίτερα υψηλού κινδύνου αλληλόμορφων. Οι συνεργάτες μου κι εγώ, επίσης, συγκρίνουμε το DNA υγιών ατόμων με το DNA ατόμων που έχουν διαγνωστεί με ΔΦΑ.

Ο μελέτες έχουν εντοπίσει αρκετές σπάνιες μεταλλάξεις και απλούς νουκλεοτιδικούς πολυμορφισμούς (ΑΝΠ, όπως είναι γνωστοί, βλέπε πλαίσιο) που συνδέονται με τις ΔΦΑ. Οι γενετιστές έχουν, επίσης, ανακαλύψει ότι στους πάσχοντες από ΔΦΑ οι παραλλαγές αντιγραφής των αριθμών (ΠΑΑ, βλέπε πλαίσιο για γενετικές παραλλαγές) επηρεάζουν τις περιοχές κωδικοποίησης του DNA πιο συχνά από ότι στο γενικό πληθυσμό.

Με την ανάλυση των πρωτεϊνών που κωδικοποιούνται από αυτά τα γονίδια, έχουμε αποδείξει ότι είναι πολύ σημαντικές για την το μεταβολισμό της ενέργειας, τη σύνθεση των πρωτεϊνών και τη σηματοδότηση των νευρώνων. Φαίνεται ότι αυτές οι παραλλαγές επηρεάζουν την ικανότητα των εγκεφαλικών κυττάρων να δημιουργήσουν και να διατηρήσουν συνδέσεις. Αυτή η διαδικασία, που ονομάζεται συναπτική πλαστικότητα, είναι εξαιρετικά σημαντική για τη μάθηση, τη μνήμη, την αναγνώριση συναισθημάτων και τη χρήση της γλώσσας.

Γενετική παραλλαγή

Καθένας από εμάς έχει πολλές γενετικές παραλλαγές. Αυτές οι παραλλαγές συμπεριλαμβάνουν απλού νουκλεοτιδικούς πολυμορφισμούς (ΑΝΠ) και παραλλαγές αντιγραφής αριθμών (ΠΑΑ), όπως και σπάνιες μεταλλάξεις που είναι περιορισμένες σε ασθενείς με ΔΦΑ. Οι μεταλλάξεις είναι αλλαγές στο γενετικό κώδικα, συμπεριλαμβανομένων εξαλείψεων και ενθέσεων ή νουκλεοτιδικών αντικαταστάσεων. Οι ΑΝΠ συμβαίνουν όταν ένα απλό νουκλεοτίδιο του DNA είναι διαφορετικό, π.χ. σε μία συγκεκριμένη θέση στο γονιδίωμα, ένα άτομο μπορεί να έχει μία αδενίνη (Α), ενώ ένα άλλο άτομο μπορεί να έχει μία γουανίνη (G) ως νουκλεοτίδιο.

Ο περισσότεροι άνθρωποι έχουν δύο αντίγραφα τους κάθε γονιδίου, ένα από τον κάθε γονιό. Ωστόσο, κάποιοι άνθρωποι έχουν ΠΑΑ: αυτοί οι άνθρωποι μπορεί να έχουν περισσότερα ή λιγότερα από δύο αντίγραφα από κάθε γονίδιο, ή θα μπορούσε να λείπει και μία ολόκληρη αλληλουχία.

Οι ΑΝΠ και οι ΠΑΑ είναι φυσιολογικοί και αρκετά συχνό φαινόμενο (ιδιαίτερα σε μη κωδικοποιημένο DNA) και συνήθως δεν δημιουργούν προβλήματα. Ωστόσο, κάποιες παραλλαγές, εάν βρίσκονται μέσα ή κοντά σε ένα σημαντικό γονίδιο, μπορούν να προκαλέσουν ασθένεια. Ορισμένες καταστροφικές ΑΝΠ, ΠΑΑ και σπάνιες μεταλλάξεις σχετίζονται με τις ΔΦΑ (εικόνα 3).

Η γενετική διάγνωση προσφέρει ελπίδα για καλύτερη θεραπεία

Σήμερα η διάγνωση για τις ΔΦΑ γίνονται μέσα από συνεντεύξεις των γονιών και με παρατήρηση των πασχόντων. Η διάγνωση μπορεί να επηρεαστεί από τους γονείς ή από την προσωπική προκατάληψη τους ψυχιάτρου. Επίσης, είναι μία πολύ χρονοβόρα διαδικασία. Για αυτούς τους λόγους είναι απαραίτητο ένα διαγνωστικό εργαλείο γρήγορο, αντικειμενικό και αξιόπιστο.

Το να γνωρίζουμε ποια γονίδια ή ποιες γενετικές παραλλαγές είναι υπεύθυνες για τις ΔΦΑ μας δίνει τη δυνατότητα να σχεδιάσουμε νέα διαγνωστικά εργαλεία. Το να κατανοήσομε τους μοριακούς μηχανισμούς που εμπλέκονται μπορεί επίσης να βοηθήσει στην ανάπτυξη νέων φαρμάκων και θεραπειών.

Προσωπικά, ο κύριο λόγος που κάνω αυτήν την έρευνα είναι για να εξηγήσω τη βιολογική βάση των ΔΦΑ, τόσο στους πάσχοντες από ΔΦΑ, όσο και στον κόσμο έτσι ώστε να βοηθήσω να μειωθεί το στίγμα που σχετίζεται με την κατάσταση αυτή.