LeSa21: ćwiczenia z przyrody dla szkoły podstawowej Teach article

Tłumaczenie Paulina Zastryżna. Nauczanie przyrody w szkole podstawowej może stanowić nie lada wyzwanie. Astrid Kaiser i Marlene Rau opisują bogate źródło materiałów dostępnych online, opublikowanych w trzech językach oraz zwracają uwagę na kilka ćwiczeń z wykorzystaniem wody i…

Zdjęcie dzięki uprzejmości
Hedwig Storch; zdjęcie
pochodzi z: Wikimedia
Commons

W 2002 roku Astrid Kaiser z Uniwersytetu Oldenburg (University of Oldenburg) w Niemczech wystartowała ze stroną internetową LeSa21w1, na której zamieszczono wiele propozycji eksperymentów, materiałów do nauki oraz informacji dotyczących lekcji przyrody i przedmiotów humanistycznych na poziomie szkoły podstawowej. Materiały dydaktyczne, zarówno dla nauczycieli jak i uczniów, dostępne są w wielu zakresach tematycznych (obecnie 93), np. „Oko”, „rowery”, „sprężyna”, „zdrowie i choroby”, „dziewczęta i chłopcy”, „planety, Księżyc i gwiazdy”, „elektryczność”, „woda” i wiele innych. Materiały te są w dużej mierze opracowywane przez studentów uniwersyteckich, którzy zamierzają zostać nauczycielami w szkołach podstawowych.

Dział „Learning” („nauka”), dostępny w języku angielskim, niemieckim i hiszpańskim, dostosowany jest do potrzeb uczniów i nauczycieli. Dział ten zawiera eksperymenty, opowiadania, wiersze, ilustracje, polecane lektury oraz linki do stron pokrewnych tematycznie.

Zdjęcie dzięki uprzejmości
LeSa21

Strony dla nauczycieli (dostępne tylko w języku niemieckim) zawierają dodatkowe informacje, wskazówki dydaktyczne, literaturę oraz linki do stron inernetowych, dzięki którym nauczyciele mają dostęp do innych ważnych informacji i materiałów dotyczących poszczególnych tematów. Uczniowie z sześciu szkół, które zaangażowały się w ten projekt, w dalszym ciągu przyczyniają się do rozwoju działu w języku niemieckim. W działach tych mogą podzielić się swoimi własnymi eksperymentami czy pomysłami związanymi z danym tematem oraz dyskutować o wyborze tematów za pośrednictwem internetowego forum.

Poniżej zamieszczone zostały wybrane ćwiczenia z projektu LeSa21, które mogą zostać wykorzystane w trakcie lekcji dotyczących wody i oleju, np. napięcie powierzchniowe czy usuwanie plam ropy. Ćwiczenia te dostosowane są do starszych uczniów szkół podstawowych. Na stronie LeSa21w1 można znaleźć poszczególne eksperymenty, a także dodatkowe materiały na ich temat.

Mydło i jego magiczne właściwości – napięcie powierzchniowe.

Eksperyment zapoznaje uczniów z pojęciem „napięcie powierzchniowe”.

Potrzebne materiały
Zdjęcie dzięki uprzejmości
LeSa21

Potrzebne materiały

  • Dwie miski na wodę
  • Mielony pieprz
  • Szpilka
  • Łyżka (wielkość nieistotna)
  • Mydło w płynie lub płyn do mycia naczyń

Wykonanie

  1. Obydwie miski napełnij wodą do połowy ich wysokości.
  2. Posyp powierzchnię wody w pierwszej misce łyżką pieprzu. Przyglądaj się dokładnie temu, co się dzieje w trakcie wykonywania tej czynności.
  3. Na powierzchni wody w drugiej misce umieść szpilkę.
  4. Do każdej miski dodaj kroplę mydła.
  5. Co obserwujemy? Przedstaw swoje obserwacje za pomocą rysunku.

Co obserwujemy?

Początkowo zarówno pieprz jak i szpilka unoszą się na powierzchni wody. Spowodowane jest to tym, że obydwa obiekty są bardzo lekkie; oraz tym, że na powierzchni wody jest swego rodzaju cienka, „niewidoczna” powłoka. Lekkie przedmioty nie przerywają tej powłoki, ale są przez nią podtrzymywane – niektóre zwierzęta, jak np. nartniki, mogą nawet poruszać się po tej powierzchni (zdjęcie powyżej). Powierzchnia ta wywoływana jest przez napięcie powierzchniowe.

Po dodaniu kropli mydła pieprz prawdopodobnie się od niej odsunął i powoli opadł na dno. Szpilka zatopiła się od razu.

Dlaczego tak się dzieje? Mydło przerywa powierzchnię wody, albo inaczej mówiąc zmniejsza napięcie powierzchniowe wody. Po zniknięciu tej powierzchni nic już nie podtrzymuje pieprzu ani szpilki i dlatego opadają one na dno. Pomimo iż sprawiają takie wrażenie, pieprz i mydło nie odpychają się nawzajem – napięcie pozostałej wody (do której mydło jeszcze nie dotarło) oddziela pieprz unoszący się na powierzchni od mydła.

Mydło i jego magiczne właściwości – mieszanie wody i oleju

Potrzebne materiały
Zdjęcie dzięki uprzejmości
LeSa21

Potrzebne materiały

  • Dwie szklanki
  • Woda
  • Barwnik do żywności lub tusz
  • Łyżka (wielkość nieistotna)
  • Olej
  • Mydło w płynie lub płyn do mycia naczyń

Wykonanie

  1. Napełnij szklanki wodą do połowy ich wysokości.
  2. Do jednej ze szklanek dodaj barwnik do żywności lub tusz i zamieszaj łyżką. Odstaw na chwilę, aż woda się uspokoi.
  3. Do każdej ze szklanek dodaj łyżkę oleju i obserwuj rezultat.
  4. Do każdej ze szklanek dodaj 1-2 krople mydła i wymieszaj.
  5. Jak Ci się wydaje? Jaki będzie rezultat? Przyjrzyj się dokładnie i zilustruj swoje obserwacje.
Kropelka oleju
ustabilizowana przez środek
powierzchniowo czynny

Zdjęcia dzięki uprzejmości
Nicola Graf

Co obserwujemy?

Zazwyczaj woda nie łączy się dobrze z olejem. Powodem tego jest fakt, że cząsteczki wody tworzą między sobą wiązania wodorowe, a także wiążą się z innymi cząsteczkami hydrofilowymi („lubiącymi wodę”). Nie tworzą jednak takich wiązań z cząsteczkami hydrofobowymi („bojącymi się wody”), podobnymi do oleju. Poza tym olej jest lżejszy od wody; ma mniejszą gęstość więc jeśli będziemy próbowali wymieszać go z wodą, olej utworzy warstwę na jej powierzchni. Po dodaniu mydła i zamieszaniu można połączyć wodę z olejem. Jeżeli odstawimy tę miksturę na jakiś czas, woda i olej znów się rozdzielą.

Dlaczego tak się dzieje? Zawarte w mydle specjalne składniki, nazywane środkami powierzchniowo czynnymi, zmniejszają napięcie powierzchniowe wody i powodują, że można połączyć wodę z olejem. Z tego powodu mydło jest wspaniałym środkiem czyszczącym: wraz z wodą wymywa zarówno brud, który rozpuszcza się w wodzie, jak i brud oleisty.

Cząsteczki środków powierzchniowo czynnych mają dwie różne końcówki, tak jak przedstawiono to na diagramie z lewej strony. Jedna końcówka (główka) jest hydrofilowa; druga końcówka (ogonek) jest hydrofobiczna. Mydło zawiera wiele cząsteczek powierzchniowo czynnych, a każda z nich łączy się jedną końcówką z wodą, a druga końcówką z olejem. W ten sposób sprawiają, że można połączyć wodę z olejem, ale też wiążą oleisty brud.

Środek powierzchniowo
czynny

Po krótkiej chwili woda i olej ponownie się rozdzielają, ponieważ wiązania pomiędzy cząsteczkami wody są bardziej stabilne niż wiązania pomiędzy cząsteczkami środka powierzchniowo czynnego i oleju lub wody.

Wyciek ropy naftowej

Łodzie strażackie próbujące
ugasić pożar na platformie
wiertniczej Deepwater
Horizon
w dniu 21 kwietnia
2010

Zdjęcie dzięki uprzejmości US
Coast Guard; zdjęcie pochodzi
z: Wikimedia Commons

W kwietniu 2010 roku doszło do wybuchu na platformie wiertniczej Deepwater Horizon w Zatoce Meksykańskiej. Wybuch ten spowodował katastrofalny w skutkach wyciek ropy do oceanu. Szacuje się, że w chwili publikacji tego artykułu, od kilku miesięcy do oceanu wycieka dziennie 5000 -100 000 baryłek ropy. Plama ropy sięga do południowych wybrzeży USA. Dotychczasowe próby usunięcia plamy ropy polegały na jej spalaniu na powierzchni wody oraz wykorzystywaniu chemicznych i mechanicznych środków wiążących.

Do podobnych przypadków doszło także w Europie: jesienią 2002 roku, wypadkowi w pobliżu wybrzeży Hiszpanii uległ tankowiec Prestige i zatonął. Do morza wylało się wówczas około 63 000 ton ropy, a setki kilometrów północnych wybrzeży Hiszpanii i Francji uległo zanieczyszczeniu ropą. Zginęło wówczas wiele zwierząt: naliczono ponad 18 000 ptaków, które uległy skażeniu ropą. Przy sprzątaniu plaż pomagało wielu wolontariuszy, a specjalne statki próbowały zapobiec rozprzestrzenianiu się plamy ropy.

Przekonajmy się jaki wpływ ma ropa na pióra ptaków oraz jak możemy ropę usunąć z powierzchni wody.

Potrzebne materiały

  • Kilka dużych szklanek lub misek porcelanowych
  • Woda
  • Olej roślinny
  • Pióra
  • Łyżka
  • Papierowy filtr do kawy
  • A Rurka do napojów
  • Drewniane wykałaczki
  • Drobne trociny
  • Strużyny drewna
  • Koci żwirek
  • Piasek
  • Proszek wiążący / absorbujący olej (wykorzystywany przy wyciekach ropy, można go kupić w internecie lub w dobrze zaopatrzonych sklepach z farbami lub z chemią

Wykonanie

Krok 1
  1. Do miski wlej trochę oleju i wrzuć pióra.

Zwróć uwage na to, jak pióra się ze sobą sklejają i wyobraź sobie, jaki wpływ na ptaki i inne zwierzęta miałaby ropa po dotarciu do brzegu.

W jaki sposób można usunąć plamy ropy na otwartej wodzie, tak aby zapobiec ich dotarciu do wybrzeży?

Wypróbujemy różne metody usuwania ropy z wody. Podziel uczniów na grupy tak, aby każda grupa wypróbowała inna metodę lub sam rób eksperymenty w ten sposób, aby cała klasa mogła je obserwować.

  1. Weź nową miskę, napełnij ją wodą, dodaj trochę oleju i zamieszaj. Co obserwujemy?
  2. Zbierz olej z powierzchni wody za pomocą łyżki
Krok 2
  1. Zbierz olej z powierzchni wody za pomocą filtra do kawy.
  2. Spróbuj utworzyć większe plamy oleju przesuwając go wykałaczkami.
  3. Wymieszaj olej ze strużynami drewna. Spróbuj przybliżyć do siebie strużyny drewna nasiąkniete olejem.
  4. Czy lepszy efekt daje użycie żwirku dla kota? Jeśli tak to dlaczego?
  5. Użyj drobnych trocin do związania cząsteczek oleju (trociny będą sie unosić, ponieważ mają właściwości hydrofobiczne wobec oleju oraz mniejszą gęstość) i usuń je z wody za pomocą łyżki lub papierowego filtru do kawy.
Krok 3
  1. Spróbuj obciążyć olej piaskiem w celu zatopienia oleju.
  2. Wykorzystaj proszek wiążący / absorbujący do związania cząsteczek oleju, a następnie usuń proszek za pomocą łyżki.

Porównajcie i przedyskutujcie wyniki eksperymentów. Uczniowie powinni zauważyć, że najlepsze rezultaty osiąga się w wyniku połączenia metod (mechanicznych i chemicznych). Uczniowie mogą także zastanowić sie nad czynnikami wpływającymi na skuteczność każdej z metod, np. ilości użytego środka wiążącego. Powinni także zauważyć, że w wodzie zawsze pozostanie odrobina oleju; w środowisku naturalnym ekosystem usuwa pozostałości ropy wraz z upływem czasu.

Krok 10
Zdjęcia dzięki uprzejmości
LeSa21

Czy potrafisz wyobrazić sobie inne metody oczyszczania wody? Zaproponuj, aby dzieci same wymyśliły prawdziwe maszyny, usuwające plamy ropy. Wśród pomysłów może znaleźć się okrąg zrobiony z kociego żwirku, który powstrzyma rozprzestrzenianie się plamy ropy oraz mechaniczne czerparki, które usuną unoszącą się na powierzchni warstwę.

Pytania sprawdzające zrozumienie tematu

  1. Co się stanie gdy do wody wlejemy olej?
    Odpowiedź: olej i woda nie łączą się – olej unosi się na powierzchni, tworząc opalizujące smugi i / lub krople tłuszczu.
  2. W jaki sposób można oddzielić olej od wody?
    Odpowiedź: stosując kombinacje powyższych metod, jest to jednak trudne do wykonania.
  3. Czy po eksperymencie woda jest czysta?
    Odpowiedź: nie, w wodzie zawsze pozostanie niewielka ilość oleju.
  4. Co pozostaje w wodzie?
    Odpowiedź: olej, którego część jest zbita przy pomocy środka czyszczącego.

Pudło (informacja): Początki LeSa21: pudła z eksperymentami

Początki LeSa21 sięgają projektu RÖSAw2, który jest kontynuowany na Uniwersytecie Oldenburg (University of Oldenburg). Od roku 1994 zdjęcia, opowiadania, eksperymenty i dodatkowe informacje związane z lekcjami przyrody i przedmiotów humanistycznych w szkołach podstawowych (Sachunterricht) były sortowane pod względem tematycznym i gromadzone w pudłach, które następnie mogli wypożyczać miejscowi nauczyciele.

Na wyposażenie służące do przeprowadzenia eksperymentów składają się głównie materiały pochodzące z recyklingu, które można znaleźć w każdym gospodarstwie domowym lub przedsiębiorstwie: potłuczone lusterka, pipety z pustych butelek po lekarstwach, pudełka starych guzików, kamienie i zużyte struny od gitary. Przedmioty te są nie tylko tanie, ale także pokazują dzieciom, że różne materiały można wykorzystywać wielokrotnie na wiele kreatywych sposobów. Zawartość pojedynczych pudeł pokrywa 70 różnych tematów. Wiele z tych tematów pokrywa się z obecnymi tematami LeSa21. Materiały oraz pomysły testowane są w miejscowych szkołach przez studentów oraz przyszłych nauczycieli.

Kilkanaście mniejszych Lernwerkstätten oferuje podobne zestawy, głównie szkołom w północnych Niemczech, a także w Pädagogisches Beratungszentrumw3 (centrum edukacyjnym) w Brixen, w północnych Włoszech. Dodatkowo opublikowano książkę dla nauczycieli z Japonii, którzy również pracują w oparciu o pudła z eksperymentami (Kaiser et al., 1999).

Podziękowania

Obydwa eksperymenty z serii „Mydło i jego magiczne właściwości” pochodzą z książki Chemie in der Grundschule (Chemia w szkole podstawowej; Kaiser & Mannel, 2004). Książka ta opublikowana została w języku niemieckim i zawiera wiele innych eksperymentów na różne tematy.

Fragmenty eksperymentu „Wyciek ropy naftowej” pochodzą z Kaiser (2009).


References

  • Kaiser A et al. (1999) Topic – bezu Sogo gakushu. Doitzu no Kyoiku tono Sissen taiwa – Nisiu itteheikino Gakkou wo hiraku. Kyoto, Japan: Kitaoji-Shobo. ISBN: 4762821578
  • Kaiser A, Mannel S (2004) Chemie in der Grundschule. Baltmannsweiler, Germany: Schneider Verlag Hohengehren. ISBN: 9783896767660
  • Kaiser A (2009) Praxisbuch handelnder Sachunterricht Band 1 3rd edition. Baltmannsweiler, Germany: Schneider Verlag Hohengehren. ISBN: 3834000167

Web References

  • w1 – Więcej informacji o LeSa21 na stronie: www.lesa21.de
  • Wersje angielska i hiszpańska dostępne są w dziale „Learning”. Kliknij „Lernen / Learning / aprendizaje” w menu głównym, następnie, po lewej stronie, wybierz flagę odpowiadającą Twojemu językowi.
  • w2 – Więcej informacji na temat projektu RÖSA na stronie: www.roesa.uni-oldenburg.de
  • w3 – Więcej informacji na temat Pädagogisches Beratungszentrum w Brixen, we Włoszech na stronie: www.schule.suedtirol.it/pbz/brixen

Resources

  • Australian Maritime Safety Authority opracowała serię bardzo dobrych materiałów dydaktycznych dla szkół podstawowych oraz średnich dotyczącą wycieków ropy naftowej, w której znajdują się gry, animacje oraz obliczenia dotyczące wycieków ropy. Materiały te dostępne są na stronie (www.amsa.gov.au) lub bezpośrednio na: http://tinyurl.com/375ny3e
  • W poszukiwaniu materiałów na temat wycieków ropy („oil spill”) można również zajrzeć na stronę Virginia Institute of Marine Science z USA, gdzie znajdują się, pochodzące ze zbioru „Bridge”, darmowe materiały dydaktyczne dotyczące morza: www2.vims.edu/bridge
  • Specjalny dział dotyczący wycieku ropy naftowej w Zatoce Meksykańskiej w 2010 roku, wraz z dodatkowymi informacjami i ćwiczeniami, znajduje się na stronie US National Wildlife Federation. Adres strony www.nwf.org; szukaj „oil spill school” lub skorzystaj z bezpośredniego linku: http://tinyurl.com/36sqg45
  • US National Oceanic and Atmospheric Administration opracowała moduł dydaktyczny dotyczący sposobu, w jaki ekosystem odradza się po katastrofie spowodowanej wyciekiem ropy. Moduł ten opracowano na podstawie katastrofy Exxon Valdez w 1989 roku w Prince William Sound na Alasce („Prince William’s oily mess”). Adres strony http://oceanservice.noaa.gov lub bezpośredni link: http://tinyurl.com/ofvaxk
  • Amerykańska organizacja edukacyjna League proponuje plan składający się z czterech lekcji i dotyczący ropy naftowej, wody i dzikiej przyrody: http://learningtogive.org/lessons/unit377
  • Więcej informacji na temat paliw węglowodorowych:

Author(s)

Zarówno RÖSA jak i LeSa21 zostały zapoczątkowane przez profesor Astrid Kaiser z Uniwersytetu Carl von Ossietzky (Carl von Ossietzky University) w Oldenburgu, w Niemczech. Profesor Astrid Kaiser jest dyrektorem Instytutu Edukacji Naukowej na uniwersytecie w Oldenburgu oraz wykłada dydaktykę lekcji przyrody i przedmiotów humanistycznych dla szkół podstawowych (Sachunterricht). Jej główne specjalizacje to problemy dotyczące płci, nauki, ekologii i edukacji na temat energii w szkołach podstawowych i przedszkolach. Pani profesor opublikowała wiele badań i ponad 40 książek.

Dr Marlene Rau urodziła się w Niemczech i dorastała w Hiszpanii. Po uzyskaniu doktoratu z dziedziny biologii rozwojowej w European Molecular Biology Laboratory w Heidelbergu, w Niemczech, studiowała dziennikarstwo i zwróciła sie ku komunikacji naukowej. Od 2008 roku jest jednym z redaktorów naczelnych Science in School.

Review

Strona LeSa21 zawiera bardzo przydatny i wygodny alfabetyczny spis tematów oraz powiązanych z nimi ćwiczeń dla szkoły podstawowej. Wiele z tych tematów nie ogranicza się jedynie do lekcji przyrody, a może zostać wykorzystanych w celu integracji różnych przedmiotów. Dlatego też tematy te mogą zostać wykorzystane jako inspiracja do tworzenia międzyprzedmiotowych projektów w szkołach średnich.

Ćwiczenia wykorzystane w tym artykule mogą zostać użyte w celu pokazania, w jaki sposób można posłużyć się prawdziwymi sytuacjami, w tym przypadku wyciekiem ropy naftowej, do zainicjowania lekcji przyrody. Artykł ten polecany jest szczególnie nauczycielom pracującym na terenach przybrzeżnych, którzy jako pierwsi mogą doświadczyć konsekwencji takich katastrof.

Eksperymenty są interesujące i mogą zostać użyte albo oddzielnie, albo w połączeniu z innymi ćwiczeniami, np. sprawdzającymi zrozumienie tematu lub dyskusjami. Pytania, które można zadać: „Jakie są główne wyzwania przy usuwaniu plam ropy naftowej?” (np. warunki pogodowe), „W jaki sposób możemy pomóc indywidualnie, aby zminimalizować ryzyko takich katastrof?” (ograniczyc zużycie ropy). Można także przyjrzeć się następstwom takim jak: pozbywanie się tłuszczy ze smażenia czy czyszczeniu przedmiotów zabrudzonych tłuszczem.

Paul Xuereb, Malta

License

CC-BY-NC-SA

Download

Download this article as a PDF